De inkt van het Preventieakkoord is nog niet droog of het RIVM heeft al geconstateerd dat het grotendeels strandt in goede bedoelingen. En volgens Bureau ICT-toetsing rammelt de nieuwe geldverslindende software voor het Persoonsgebonden Budget (PGB 2.0) aan alle kanten. Wat is hier aan de hand? Dit zijn slechts enkele voorbeelden van de toenemende onmacht van ons top-down georganiseerde zorgstelsel tegenover de gigantische uitdagingen die ons te wachten staan: tot 2040 zien we een verdubbeling van het aantal alleenwonende 80+ers, mantelzorgers raken structureel overbelast en een groot tekort aan personeel in de zorg dreigt. Bovendien komen de financiële grenzen van ons zorgstelsel in zicht.
Nederland heeft een rijke traditie in maatschappelijk initiatief waarmee in het verleden vele sociale problemen zijn opgelost, maar in de vorige eeuw heeft de staat de controle over de (semi-)publieke sector grotendeels overgenomen. Het lokale initiatief is daarbij stukje bij beetje afgebroken. De oude zuilen zijn weg, kerken liepen leeg, woningcorporaties en kruisverenigingen werden onpersoonlijke instanties, scholen fuseerden tot onherkenbare grote eenheden. Hetzelfde gebeurde met de (lokale) overheid zelf trouwens.
De overheid, met in haar kielzog de maatschappelijke instellingen, richten zich hierbij sterk op publieke waarden als gelijkheid, rechtvaardigheid, autonomie en - vooral de laatste tijd - doelmatigheid. De Belgische oud-premier Mark Eyskens betoogde in 1999 al dat de drie waarden van de Franse revolutie - gelijkheid, vrijheid en broederschap - in verschillende perioden zouden worden gerealiseerd: de gelijkheid in de 19de eeuw, de vrijheid in de 20ste en de 21ste eeuw zou dan de eeuw van de broederschap moeten worden.
Intussen zien we dat de eenzijdig gefocuste overheid geen antwoord meer heeft op de urgente vraagstukken van deze tijd, niet alleen in de zorg. De tweedeling in onze maatschappij neemt eerder toe dan af. De energietransitie dreigt te verzanden aan klimaattafels waar ieder zijn eigen belangen nastreeft. Vanuit professionele beroepsgroepen wordt regelmatig de noodklok geluid: artsen, rechters en leraren constateren dat ze door de regeldruk en bezuinigingsdrift hun werk niet goed meer kunnen doen.
Maar! Er zijn tekenen dat Eyskens gelijk krijgt en dat broederschap de herontdekte publieke waarde van de 21ste eeuw wordt. Sommigen, zoals professor Jan Rotmans, spreken zelfs van een omwenteling die qua impact vergelijkbaar is met de industriële revolutie. Lokale bewonersinitiatieven komen overal als paddenstoelen uit de grond. Actieve burgers nemen de regie terug over hun eigen leven en omgeving. Inmiddels zijn er in ons land meer dan 500 zorginitiatieven en vrijwel evenveel energiecoöperaties. Zij werken met kernbegrippen als samenredzaamheid, eigenaarschap, kleinschaligheid, samenwerking en vertrouwen. Hun basis is gemeenschapskracht: de positieve energie die vrijkomt als mensen elkaar helpen om hun doelen te bereiken door hun middelen te delen. Vroeger noemden we dit nabuurschap.
Jan Smelik